Δευτέρα 15 Ιανουαρίου 2018

Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και η Μέση Γη

Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών είναι ένα από εκείνα τα έργα που έχουν επηρεάσει όσο ελάχιστα τη λογοτεχνία του φανταστικού. Ο κόσμος της Μέσης Γης με τη μακρά ιστορία, την πολυπλοκότητα, τους θρυλικούς ηρωισμούς αλλά και τις απλές καθημερινές χαρές της ζωής –όπως το φαγητό!- δεν είναι κάποια ουτοπία, αλλά ένας κόσμος σαν τον δικό μας, φωτεινός και σκοτεινός συνάμα, και γι’ αυτό ίσως να κατέκτησε τόσο ιδιαίτερη θέση στις καρδιές των αναγνωστών που τον ένιωσαν οικείο.

Ο πόλεμος του Δαχτυλιδιού είναι ο κεντρικός πυρήνας γύρω από τον οποίο περιστρέφονται τα τρία βιβλία και έχει συσχετιστεί πολλές φορές με τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους. Πολλοί έχουν συνδέσει τη μάχη για τη Μέση Γη με τη μάχη για την Ευρώπη. Η αλληγορία, μια λέξη που ο ίδιος ο Τόλκιν απεχθανόταν, γέννησε ένα διάσημο σενάριο που θέλει το Δαχτυλίδι να αντιπροσωπεύει την ατομική βόμβα και τους δύο τυράννους, τον Σόρον και τον Σάρουμαν, να ταυτίζονται με τον Χίτλερ και τον Στάλιν. Ο Τόλκιν, όμως, αρνούταν κατηγορηματικά τέτοιες υποθέσεις, καθώς οι κρίσιμες αποφάσεις για την πορεία της ιστορίας είχαν παρθεί πολύ πριν το 1939 -και εξάλλου ποτέ δε θέλησε να δημιουργήσει τέτοιες συνδέσεις. Όπως έγραψε κι ο ίδιος στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του βιβλίου: «Πολλοί άνθρωποι μπερδεύουν τη δυνατότητα εφαρμογής με την ‘αλληγορία’, αλλά η μία βρίσκεται  στην ελευθερία του αναγνώστη και η άλλη στην εσκεμμένη κυριαρχία του συγγραφέα.» Ωστόσο, καθώς, όπως κι εκείνος παραδέχτηκε, ένας συγγραφέας δεν μπορεί να μην επηρεαστεί από τις ίδιες του τις εμπειρίες, είναι δυνατό να δούμε στο έργο του ένα αποτύπωμα του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου στον οποίο υπηρέτησε.
Το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου πολέμου βρήκε τον Τόλκιν στα 22 του, φοιτητή Αγγλικής Φιλολογίας στο Όξφορντ. Υπηρετώντας στα χαρακώματα βίωσε από πρώτο χέρι τη φρίκη του πολέμου που δεν περιλάμβανε ηρωισμούς και ένδοξες μάχες, αλλά μια αναμονή εμποτισμένη με την αίσθηση της ματαιότητας και του τρόμου. Ένα στοιχείο της αίσθησης αυτής της αδυναμίας παρουσιάζουν οι κραυγές των Νάζγκουλ, που είχαν αντίστοιχες επιπτώσεις στους υπερασπιστές της Μίνας Τίριθ όπως το σφύριγμα των οβίδων είχε στους στρατιώτες του Α’ Παγκοσμίου. Στην Επιστροφή του Βασιλιά ο Τόλκιν γράφει: «..ακόμα κι οι πιο λεοντόκαρδοι έπεφταν καταγής, καθώς η κρυμμένη απειλή περνούσε από πάνω τους, ή θα στέκονταν, αφήνοντας τα όπλα τους να πέσουν από μουδιασμένα χέρια, ενώ κυρίευε το νου τους μια μαυρίλα και έπαυαν να σκέπτονται τον πόλεμο, αλλά σκέπτονταν μονάχα να συρθούν και να κρυφτούν και να πεθάνουν.»
 Η εκτίμηση του Τόλκιν για το αληθινό κουράγιο του να συνεχίζει κανείς δίχως ελπίδα, αποτυπώνεται ιδιαίτερα στο ταξίδι του Φρόντο και του Σαμ για τη Μόρντορ. Στον χαρακτήρα του Σαμ ο συγγραφέας εναπόθεσε τις εμπειρίες και το θαυμασμό του για τους απλούς στρατιώτες, ιδιαίτερα τους ακόλουθους των ανδρών ανώτερης τάξης που ήταν υπεύθυνοι για το μαγείρεμα και τις ανάγκες του ανωτέρου τους. Οι δεσμοί που δημιουργούνταν σε τέτοιες περιπτώσεις ήταν –όπως στην περίπτωση του Σαμ και του Φρόντο- πολύ ισχυροί και ήταν συχνό να βρίσκουν τους δυο άντρες πεσμένους δίπλα δίπλα στο πεδίο της μάχης.
Με το πέρας του Α’ Παγκοσμίου ο Τόλκιν είχε χάσει σχεδόν όλους του τους φίλους και είχε αποκτήσει μια πολύ καλή συναίσθηση των συνεπειών του πολέμου στις ψυχές των ανθρώπων. Δείχνει ιδιαίτερη γνώση των χαρακτηριστικών του «σοκ του βομβαρδισμού» (shell shock), το οποίο αντικατοπτρίζεται στην εμπειρία του Φρόντο κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του, αλλά και αφότου έχει καταστρέψει το Δαχτυλίδι. Όσο πλησιάζει στο Βουνό του Χαμού, βιώνει συμπτώματα όπως ανεξέλεγκτο τρέμουλο, έντονες παραισθήσεις και κρίσεις πανικού. Ακόμη, η μετέπειτα απομόνωσή του και η προσπάθειά του να αποφύγει τη βία κατά τη μάχη του Μπάιγουότερ μετά την επιστροφή του στο Σάιρ, είναι συνηθισμένες σε άτομα που υποφέρουν από μετατραυματικό στρες. Ο Φρόντο, λοιπόν, είναι το κύριο μέσο για ένα από τα πιο μελαγχολικά μηνύματα της ιστορίας: ο πόλεμος προκαλεί αγιάτρευτες πληγές, ακόμη και σ’ αυτούς που επιβιώνουν φαινομενικά άθικτοι.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος έφερε τον Τόλκιν στη θέση του πατέρα που, όντας πολύ μεγάλος για να υπηρετήσει ξανά, αγωνιά για τα παιδιά του από απόσταση. Σε πολλές σχέσεις πατέρα-παιδιού μέσα στην τριλογία θα μπορούσε συνειδητά ή όχι να εξερευνά τις δικές του σκέψεις και τα πιθανά σενάρια για τη μοίρα των αγαπημένων του. Αυτήν την περίοδο η συγγραφή της ιστορίας συνεχίζεται με τον Τόλκιν να στέλνει καινούργια κεφάλαια στο γιο του Κρίστοφερ, που υπηρετούσε στην αεροπορία. Σε ένα γράμμα του, του αφιερώνει τα λόγια του Φάραμιρ προς το Φρόντο: «Σου στέλνω την αγάπη μου και όλες μου τις σκέψεις και προσευχές. Πόσο θα ήθελα να ξέρω! Όταν ‘γυρίσεις στη γη των ζωντανών και ξαναλέμε τις ιστορίες μας, καθισμένοι πλάι πλάι στον τοίχο στον ήλιο, τότε θα μου πεις.’ (Φάραμιρ προς Φρόντο)».
Το έργο του Τόλκιν έχει μελετηθεί συστηματικά και μπορεί να προκαλέσει πολλές διαφορετικές διεργασίες. Η ίδια αυτή απουσία της αλληγορίας και παράλληλα η πιθανά ασυνείδητη δημιουργία τόσων συμβολισμών είναι ο λόγος που ο κάθε αναγνώστης μπορεί να ακουμπήσει στα δικά του βιώματα και προβληματισμούς και να επεξεργαστεί την ιστορία με το δικό του τρόπο. Άλλωστε, από ένα σημείο και μετά η ιστορία ξεφεύγει από τα χέρια του συγγραφέα και -ανεξάρτητα από το τι μπορεί ο ίδιος να σκεφτόταν- οι αναγνώστες βιώνουν τη μαγεία του να την κάνουν κομμάτι δικό τους.

Πηγές: -How was the Lord of the Rings influenced by World War One? iWonder
            -In their own words British Authors, JRR Tolkien BBC Archival Footage
            -A companion to JRR Tolkien, Stuart D. Lee
            - Ο Άρχοντας των δαχτυλιδιών, μετάφραση Ευγενία Χατζηθανάση-Κόλλια

            -Letters of JRR Tolkien: A selection, Humphrey Carpenter, Christopher Tolkien
Αρχική δημοασίευση: The Greek Shorts

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου